I
Zwei- und Mehrsprachigkeit – dwu- i wielojęzyczność
Nie ma jednej zamkniętej definicji tych pojęć. Dwu- i wielojęzyczność zaczyna się w chwili, gdy dzieci rozumieją drugi język lub więcej w codziennych sytuacjach i reagują na usłyszane komunikaty w sposób adekwatny, nawet jeśli odpowiadają w języku otoczenia. Samo rozumienie jest już wymiarem dwu- i wielojęzyczności. Dwu- i wielojęzyczność można też rozumieć jako władanie dwoma lub więcej językami w najważniejszych sferach życia, które w zależności od doświadczeń w danym języku mogą być bardziej przyporządkowane danemu językowi. Dwu- i wielojęzyczność można też rozumieć jako pełne opanowanie dwu lub więcej języków na porównywalnym poziomie w mowie i piśmie. Ważnym aspektem towarzyszącym rozwojowi dwu- lub wielojęzycznemu jest znajomość konwencji językowych i umiejętność odnalezienia się w dwóch lub więcej kulturach.

II
Sprachentwicklung – rozwój mowy
Dziecko powinno przejść określone etapy rozwoju mowy. Na jego przebieg wpływa wiele czynników, m.in. uwarunkowania genetyczne, rozwój neurologiczny, psychospołeczny i motoryczny dziecka. Ważną rolę odgrywają również ilość czasu i jakość aktywności językowych przekazywanych w sposób ukierunkowany dziecku przez najbliższe otoczenie (codzienne rozmowy, oglądanie i czytanie książek, śpiewanie piosenek, uczenie rymowanek) oraz warunki środowiskowe, w jakich wzrasta. Można wyróżnić następujące etapy rozwoju mowy:
okres przygotowawczy – od 3. do 9. miesiąca życia płodowego,
okres melodii – od urodzenia do 12. miesiąca życia dziecka,
okres wyrazu – od 1. do 2. roku życia dziecka,
okres zdania – od 2. do 3. roku życia dziecka,
okres swoistej mowy dziecięcej – od 3. do 7. roku życia dziecka.

III
 Sprachentwicklung der zwei- und mehrsprachigen Kinder – rozwój mowy dzieci dwu- i wielojęzycznych powinien przebiegać według wszystkich etapów rozwoju językowego, niezależnie od liczby jednocześnie nabywanych języków. Dwu- lub wielojęzyczność jako taka nie jest przyczyną zaburzeń rozwoju mowy. Zarówno u dzieci jedno-, jak i dwu- i wielojęzycznych mogą występować zaburzenia w rozwoju mowy, które wymagają terapii. W przypadku dzieci dwu- i wielojęzycznych niezmiernie ważna jest wczesna diagnoza zaburzeń, by dziecko mogło dalej się prawidłowo rozwijać we wszystkich nabywanych językach.

IV
Sprachstörung – zaburzenie mowy
Jest to termin ogólny, obejmujący różnorodne zaburzenia mowy. Mogą mieć one wymiar bilogiczny, psychologiczny lub społeczny. Rozumie się go jako deficyty czy defekty mowy w sferze komunikacji i sprawności językowej. Granice pomiędzy poszczególnymi zaburzeniami są niejednokrotnie płynne, często zaburzenia towarzyszą sobie lub jedno z nich może być przyczyną lub skutkiem drugiego.

Sprachentwicklungsstörung – zaburzenie mające charakter opóźnienia rozwoju mowy. Jest to rozwój mowy dziecka niezgodny z kryteriami przypisanymi do określonego wieku. Może objawiać się: późnym pojawieniem się gaworzenia, pierwszych słów, zdań dwuwyrazowych i złożonych rozumieniem mowy ubogim słownictwem i posługiwaniem się jedynie pojedynczymi wyrazami. Trudnościami z opanowaniem gramatyki, z konstruowaniem oraz zapamiętywaniem dłuższych wypowiedzi opuszczaniem niektórych wyrazów w zdaniu lub je zamienianiu na inne. Problemami z rozwijaniem kompetencji narracyjnych (umiejętność opowiadania historii i zdarzeń) trudnościami w nauce czytania, pisania i uczenia się. Opóźnienie rozwoju mowy podejrzewa się, jeśli mowa dziecka nie rozwinie się prawidłowo do 3 roku życia. Zaburzenie rozwoju mowy może mieć różnorodne podłoże:
– genetyczne / neurologiczne (np. mikrouszkodzenie mózgu w okresie płodowym lub wczesnodziecięcym);
– organiczne / medyczne (np. problemy ze słuchem);
– psychiczne (np. rozstanie się rodziców, rywalizacja pomiędzy rodzeństwem, przeprowadzka);
– społecznokulturowe (np. brak wystarczającej ilości bodźców językowych);
– środowiskowe (np. nadmiar bodźców medialnych);

Uwaga: Zaburzenia rozowju mowy mogą stanowić zarówno przyczynę, jak i skutek innych zaburzeń rozwojowych.

Lese- und Rechtsschreibungstörung – zaburzenia czytania i pisania.
Jest to zaoburzenie rozwojowe przejawiające się w niemożności osiągnięcia odpowiedniego poziomu czytania i pisania właściwego dla dzieci w danym wieku. Przyczyny tego zjawiska są bardzo złożone:
– genetyczne (np. predyspozycje rodzinne);
– funkcjonalne / sensoryczne (zaburzenia przetwarzania wizualnego i słuchowego);
– społecznokulturowe (np. niewystarczające wsparcie udzielane dziecku w procesie nauki);
– środowiskowe (np. nadmiar bodźców medialnych).

Najczęstsze symptomy zaburzenia czytania i pisania:
– czytanie powolne;
– czytanie bez zrozumienia;
– niechęć do czytania lub pisania;
– mieszanie podobnych wizualnie liter, np. «b»/«d», «p»/«q», «w»/«m»;
– mieszanie kolejności liter, np. pikła zamiast piłka;
– mieszanie podobnie brzmiących liter, np. «m»/«n»;
– pomijanie liter i sylab;
– trudności w zapisywaniu dwuznaków, np. «cz», «sz», w niemieckim «sch» i zmiękczeń «ć», «ń, np. poczeń «i» z «e»;
– pomijanie pauz międzywyrazowych w pisaniu;
– problemy w pisaniu wielkich i małych liter.

Zalecane jest wspieranie dziecka w procesie nauki czytania i pisania. Efekty potwierdzone szeregiem badań przynosi czytanie symultaniczno-sekwencyjne (sylabiczne, wg metody krakowskiej). Należy zapewnić dziecku dłuższy czas na rozwiązanie zadań. Przekazywać pozytywne asocjacje związane z czytaniem i pisaniem. W niektórych pryzpadkach konieczne jest terapeutyzowanie lęków dziecka związanych z pójściem do szkoły.

Late Talker («späte Sprecher») – late talker, dzieci późno mówiące.
Są to dzieci, które między 1. a 3. rokiem życia wykazują spowolniony rozwój mowy, któremu nie towarzyszą przyczyny organiczne np. problemy ze słuchem. Zjawisko dotyczy około 10% dzieci. Około połowa z nich nadrabia jednak poszczególne etapy rozwoju językowego około 3. roku życia. Dzieci, które późno zaczynają mówić, są jednak obciążone podwyższonym ryzykiem zaburzeń lub nieprawidłowości w dalsyzm rozwoju językowym. Symptomami są:
– znajomość mniej niż 50 słów około 24. miesiąca życia;
– znajomość mniej niż 100 słów około 36. miesiąca życia;
– brak zdań dwuwyrazowych pomiędzy 24. a 36. miesiącem życia.

Zalecane jest tworzenie list słów, którymi posługuje się dziecko i monitorowanie procesów rozwojowych. Wspieranie nabywania języka w codziennej komunikacji oraz przez zabawy językowe. Niejednokrotnie konieczna jest konsultacja logopedyczna.

V
Sprechstörungen – wady wymowy towarzyszą czesto zaburzeniom rozwoju mowy (Sprachentwicklungsstörungen). Wady wymowy mogą się jednak pojawić bez zaburzeń rozwoju mowy, ale nie na odwrót. Wady wymowy polegają na braku umiejętności płynnego wymawiania dźwięków językowych. W tym wypadku chodzi o rozwój umiejętności motoryczno-artykulacyjnych dziecka. Wyróżnia się ich dwa typy:

Störung des Redeflusses – zaburzenie płynności mówienia:
Lispeln – seplenienie – nieprawidłowa wymowa niektórych dźwieków;
Poltern – mowa bezładna, tzw. giełkot – nierówne tempo mówienia, nadmierne przerwy w wypowiedzi, niezrozumiałość wypowiedzi dziecka nawet dla rodziców, także deficyty uwagi);
Selektiver Mutismus – mutyzm selektywny – zaburzenie lękowe polegające na niemożności mówienia w sytuacjach oficjalnych, np. w przedszkolu i szkole;
Stottern – jąkanie się – nadmierne pauzy, powtórzenia, przesunięcia, unikanie słów uznanych przez dziecko za trudne);

Störung der Sprechmotorik – zaburzenia motoryki artykulacyjnej
Dyshatrie – dyzatria – zaburzenie wymowy wynikające z problemów w aparacie mowy (języku, przełyku, gardle, krtani); charakterzstzcyne są zaburzenia wymowy spółgłosek b, p, w, f oraz g, k, h, jak również d, t, r, s;
Dysglossien – dyzglosja – zaburzenie wymowy wynikające z niewłaściwego ukształtowania organów artykulacyjnych (języka, podniebienia, warg, wędzidełek, zgryzu) ;
Dyslalie – dyslalia – zaburzenie polegające na zamianie dźwieków sąsiadujących w wyrazie, ich opuszczaniu lub zastępowaniu przez inne, np. «s» – «sz», «cz» – «c».

VI
Sprachauffälligkeiten – nieprawidłowości językowe nie muszą wynikać z zaburzeń rozwoju mowy, a być wynikiem braku intensywnej i długotrwałej ekspozycji języka w życiu dziecka, np. jednego z języków w przypadku dzieci dwu- lub wielojęzycznych. Mogą to być nieprawidłowości w budowie zdania, np. szyk prosty czy końcowy, problem z rodzajem rzeczowników i dopasowaniem do nich formy czasownika w języku polskim, a w niemieckim rodzajników der, die das, właściwe formy czasowników oraz rzeczowników liczby mnogiej. Wymagają one intensywnego wsparcia językowego dziecka ze strony rodziców i pedagogów, na ogół jednak nie jest konieczna terapia logopedyczna.

VII
Sprachförderung – wspieranie rozwoju językowego polega na dawaniu dzieciom właściwych pod względem jakościowym i ilościowym impulsów językowych. Chodzi o przekazanie dzieciom w formie zabawy właściwej melodii języka, gramatyki i rozbudowanego słownictwa. W ten sposób wyrównywane są deficyty ujawniające się jako nieprawidłowości językowe, niebędące zaburzeniami rozwoju mowy. Codzienne wspieranie rozwoju językowego dzieci jest zadaniem przedszkoli, jak również rodziców.

VIII
Sprachtherapie – terapia logopedyczna* ma na celu zdiagnozowanie oraz zniwelowanie zaburzeń mowy. Główne jej obszary to:
– terapeutyzowanie zaburzeń mowy;
– przywracanie mowy w przypadku jej utraty;
– rozwijanie mowy, która się nie wykształciła;
– wyrównywanie opóźnień rozwoju mowy;
– pogłębianie sprawności językowej;
– likwidacja przyczyn i skutków pierwotnych oraz skutków wtórnych, do których zalicza się zarówno psychologiczne, jak i pedagogiczne konsekwencje zaburzeń mowy.

* W języku niemieckim rozróżnia się pomiędzy terapią jęzkową (terapeut(k)a ma ukończone studa wyższe) a logopedyczną (logoped(k)a ma ukończone studium trzyletnie). W Polsce zawód ten wykonują logopedzi po studiach magisterskich.

Wybór literatury przedmiotu:
J. Cieszyńska, Z. Orłowska-Popek, M. Korendo, Nowe podejście w diagnozie i terapii logopedycznej – metoda krakowska, Kraków 2010.
B. V. Cornelli, P. Schulz, E. Tracy, Sprachentwicklungsdiagnositk bei Mehrsprachigkeit, w: „Monatsschrift Kinderheilkunde. Zeitschrift für Kinder- und Jugendmedizin“, Berlin–Heidelberg 2013.
Jastrzębowska G., Podstawy teorii i diagnozy logopedycznej, „Studia i Monografie” nr 263, wyd. Uniwersytetu Opolskiego, Opole 1998
G. Wirth, M. Ptok, R. Schönweiler: Sprachstörungen, Sprechstörungen, kindliche Hörstörungen. Lehrbuch für Ärzte, Logopäden und Sprachheilpädagogen. 5. Auflage, Deutscher Ärzte-Verlag, Köln 2000.
T. Woźniak, A. Domagała (red.), Język. Interakcja. Zaburzenia mowy. Metodologia badań, Lublin 2007.

Autorka: dr Anna Mróz

Artykuł powstał w ramach projektu „Rodzina w Berlinie”, który jest  jest finansowany ze środków Ambasady RP w RFN.

Zabrania się kopiowania i rozpowszechniania zamieszczonych na stronie treści.